Σε παλιότερη ανάρτηση είχα αποπειραθεί μια μετάφραση του τραγουδιού του Μπρεχτ με τον τίτλο «Das Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens» (τον οποίο είχα αποδόσει ως «Το τραγούδι της ανεπάρκειας του ανθρώπινου κόπου»), σημειώνοντας στο υστερόγραφο ότι «για τη μετάφραση δέχομαι γνώμες, κρίσεις, επικρίσεις και διαφορετικές εκδοχές».
«Γνώμες, κρίσεις, επικρίσεις και διαφορετικές εκδοχές» κατέφθασαν τελικά μέσω του LeninReloaded από τον διαδικτυακό φίλο «Μη απολιθωμένο (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής», μαζί και με την ακόλουθη ερμηνεία του τραγουδιού από τη φωνή του ίδιου του Μπρεχτ.
Αντιγράφω από τον παραπάνω ιστότοπο τα σχόλια του φίλου «Μη απολιθωμένου (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής» με τις μεταφραστικές του παρατηρήσεις:
Ο ΜΠΡΕΧΤ ΤΡΑΓΟΥΔΑΕΙ ΕΝΑ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΣΕ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΟΥΡΤ ΒΑΪΛ (ΠΡΩΤΟ)
Όσοι ενδιαφέρονται να σχηματίσουν μιαν εικόνα της φωνής του Μπρεχτ, ας πάνε στον παρακάτω σύνδεσμο:
https://www.youtube.com/watch?v=FSk3TG5czcg
για να τον ακούσουν να τραγουδάει το δικό του «Τραγούδι της ανεπάρκειας του
ανθρώπινου κόπου» (Das Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens) σε μουσική Κουρτ Βάιλ.
Ακολουθεί το κείμενο του πρωτότυπου:
Das Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens
Der Mensch lebt durch den Kopf
der Kopf reicht ihm nicht aus
versuch es nur; von deinem Kopf
lebt höchstens eine Laus.
Denn für dieses Leben
ist der Mensch nicht schlau genug
niemals merkt er eben
allen Lug und Trug.
Ja; mach nur einen Plan
sei nur ein großes Licht!
Und mach dann noch ’nen zweiten Plan
gehn tun sie beide nicht.
Denn für dieses Leben
ist der Mensch nicht schlecht genug:
doch sein höh’res Streben
ist ein schöner Zug.
Ja; renn nur nach dem Glück
doch renne nicht zu sehr!
Denn alle rennen nach dem Glück
Das Glück rennt hinterher.
Denn für dieses Leben
ist der Mensch nicht anspruchslos genug
drum ist all sein Streben
nur ein Selbstbetrug.
Der Mensch ist gar nicht gut
drum hau ihn auf den Hut
hast du ihn auf den Hut gehaut
dann wird er vielleicht gut.
Denn für dieses Leben
ist der Mensch nicht gut genug
darum haut ihn eben
ruhig auf den Hut.
(Συνεχίζεται)
Μη απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής
Ο ΜΠΡΕΧΤ ΤΡΑΓΟΥΔΑΕΙ ΕΝΑ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΣΕ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΟΥΡΤ ΒΑΪΛ (ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ)
Έπεται για τους μη γερμανομαθείς η μετάφραση των στίχων από τον φίλο AGIS (https://hippokampos.wordpress.com/2012/10/10/%cf%84%ce%bf-%cf%84%cf%81%ce%b1%ce%b3%ce%bf%cf%8d%ce%b4%ce%b9-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b1%ce%bd%ce%b5%cf%80%ce%ac%cf%81%ce%ba%ce%b5%ce%b9%ce%b1%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%b1%ce%bd%ce%b8%cf%81%cf%8e/)
Το τραγούδι της ανεπάρκειας του ανθρώπινου κόπου
Ο άνθρωπος ζει με το κεφάλι
το κεφάλι δεν του ’ναι αρκετό
προσπάθησέ το: από το κεφάλι
μόνο μια ψείρα ζει απ’ αυτό.
Διότι γι’ αυτή τη ζωή
ο άνθρωπος δεν είναι ξύπνιος αρκετά
ποτέ δεν παρατηρεί
την απάτη και την ψευτιά.
Βάλε ένα με το μυαλό σου
ότ’ είσαι μονάχα υπέρλαμπρο φως
βάλε άλλο ένα με το μυαλό σου
δε σου βγαίνουν και τα δυο δυστυχώς.
Διότι γι’ αυτή τη ζωή
ο άνθρωπος δεν είν’ αρκετά κακός:
μα ο πιο μεγάλος του κόπος
αέρας κοπανιστός.
Κυνήγα μονάχα την τύχη
μα μην την κυνηγάς πολύ!
Γιατί όλοι κυνηγάνε την τύχη
μα η τύχη τους κυνηγά κι αυτή.
Διότι γι’ αυτή τη ζωή
ο άνθρωπος είναι πολύ απαιτητικός
γι’ αυτό και όλος του ο κόπος
μια αυταπάτη διαρκώς.
Ο άνθρωπος δεν είναι καθόλου καλός
σκούντα τον λιγάκι γι’ αυτό
τον σκούντηξες λιγάκι
τότε ίσως και να γίνει καλός.
Διότι γι’ αυτή τη ζωή
ο άνθρωπος δεν είναι καλός αρκετά
γι’ αυτό σκούντηξέ τον λιγάκι
σκούντα τον απαλά.
Και εν κατακλείδι μερικές δικές μου μεταφραστικές βελτιώσεις:
@ AGIS
Φίλε Αγησίλαε,
Πραγματικά αξιέπαινη η πρωτοβουλία σου να μεταφράσεις Μπρεχτ στα ελληνικά, πόσω μάλλον που το έργο του έχει αρκετές φορές δεινοπαθήσει μεταφραστικά από διάσημους και άσημους —ονόματα δεν λέμε!— μεταφραστές στην Ελλάδα και στον ελληνόγλωσσο χώρο.
Ωραία σου η μετάφραση και θα κάνω κάποιες παρατηρήσεις προς βελτίωσή της.
Α΄) Streben δεν σημαίνει τον «κόπο» στα γερμανικά (αυτός λέγεται Mühe), αλλά «επιδίωξη», «προσπάθεια» και στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα υπονοεί την φιλοδοξία (πρβλ. π. χ. το Streber που είναι παράγωγο του Streben και σημαίνει «σπασίκλας»).
Β΄) Το γερμανικό von σημαίνει μεταξύ πολλών άλλων και «σχετικά», «περί», «για».
Γ΄) Με βάση τα προηγούμενα θα προτιμούσα να μεταφράσω τον τίτλο ως «Το τραγούδι σχετικά με την ανεπάρκεια της ανθρώπινης επιδίωξης» ή «Το τραγούδι για την ανεπάρκεια της ανθρώπινης προσπάθειας». Το ίδιο ισχύει και για όπου μεταφράζεις το Streben με το «κόπος».
Δ΄) Το denn μάλλον θα μπορούσες να το μεταφράσεις με το «επειδή».
Ε΄) Το doch καλύτερα να το μεταφράσεις «μολαταύτα», «παρ’ όλ’ αυτά».
Ϛ΄) Το ist ein schöner Zug σημαίνει —ειρωνικά και σαρκαστικά— «είναι ένα ωραίο χαρακτηριστικό» κι όχι «[είναι] αέρας κοπανιστός».
Ζ΄) Για να φανεί η μπρεχτική ειρωνική-σαρκαστική έμφαση στο συγκεκριμένο σημείο το nicht anspruchslos genug θα το μετάφραζα κατά λέξη «δεν είναι αρκετά ολιγαρκής».
Η΄) Το nur δεν θα πει «διαρκώς» αλλά «μόνο».
Θ΄) Το hauen δεν σημαίνει «σκουντώ» αλλά «χτυπώ», «κοπανώ». Η έκφραση auf den Hut eins geben σημαίνει «μέμφομαι», «επιπλήττω» και η αντικατάσταση του geben με το hauen οξύνει την αρχική σημασία της έκφρασης που θα μετάφραζα «περνάω γενεές δεκατέσσερις», «ταρακουνώ», «συγκλονίζω», «κατσαδιάζω».
Ι΄) Το ruhig σημαίνει ως επίθετο και επίρρημα «ήσυχος», «ήσυχα» κι όχι «απαλός», «απαλά» που λέγεται sanft (επιρρηματικά σημαίνει και «καλά θα κάνεις να…», «καλό θα είναι να…»).
ΙΑ΄) Με βάση τα παραπάνω το darum haut ihn eben ruhig auf den Hut θα το μετάφραζα «γι’ αυτό με την ησυχία σου κατσάδιασέ τον γερά».
Με φιλικούς χαιρετισμούς, Μη απολιθωμένος κ.λπ.
Μη απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής
*
Από την πλευρά μου ευχαριστώ τον φίλο «Μη απολιθωμένο κλπ» για το ενδιαφέρον του και δεσμεύομαι να πάρω υπόψη τις παρατηρήσεις του ενσωματώνοντάς τες σε μια απόπειρα βελτίωσης της αρχικής μεταφραστικής απόπειρας!!!
Πρέπει πάντως να πω ότι ορισμένα σημεία είναι μεταφρασμένα όπως είναι για χάρη της ρίμας (που αποτελεί στοιχείο των πρωτότυπων στίχων) σε συνδυασμό βέβαια με τη φιλοδοξία να μην θίγεται (για χάρη της) το νόημά τους.
Έτσι λόγου χάρη όταν μεταφράζω «μια αυταπάτη διαρκώς», αντί για «μόνο μια αταπάτη», από τη μια το «διαρκώς» βγάζει ρίμα με το «απαιτητικός», κι από την άλλη η «αυταπάτη διαρκώς» είναι από μια άποψη ταυτόσημη με το «αυταπάτη μόνο»: Εφοσον πρόκειται για μια αυταπάτη διαρκώς, σημαίνει επίσης και ότι πρόκειται για μια αυταπάτη μόνο, και αντίστροφα αν δεν επρόκειτο για μια αυταπάτη μόνο, τότε δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος και για αυταπάτη διαρκώς.
Από την άλλη είναι αλήθεια ότι το «anspruchslos genug» με προβλημάτισε για τη μετάφρασή του έτσι ώστε να μην χαθεί η ειρωνική έμφαση και να διασωθεί το σχήμα αυτό της ανεπάρκειας μιας διπλής στέρησης που δηλώνει η φράση: ο άνθρωπος δεν είναι αρκετά μη-απαιτητικός. «Ο άνθρωπος δεν είναι αρκετά στερημένος από απαιτήσεις ήταν μια εκδοχή που όμως μου φάνηκε κάπως στιχουργικά στριφνή στα ελληνικά (όπως κι αν έβαζα κατά λέξη «δεν είναι αρκετά μη απαιτητικός»), ώστε στο τέλος διάλεξα τον εύκολο δρόμο της αντιστροφής του λεκτικού σχήματος: «είναι πολύ απαιτητικός». Η λύση της εκδοχής «δεν είναι αρκετά ολιγαρκής» είναι ενδιαφέρουσα, και στην πραγματικότητα δεν είχα σκεφτεί τη μετάφραση του «anspruchslos» με το «ολιγαρκής». Παρ’ όλα αυτά και αυτή η λύση (όπως και η δική μου) μού αφήνει την αίσθηση ότι υπολείπεται της οξύτητας του πρωτότυπου στίχου.
Το «schoener Zug» (που το κατανόησα ως ιδιωματική έκφραση, αν και μπορεί να κάνω λάθος σ’ αυτό) θεώρησα ότι δεν προδίδεται με την επίσης ιδιωματική έκφραση «αέρας κοπανιστός», απλά αποκτά ως κριτική έναν κάπως πιο «βίαιο» τόνο (ενδεχομένως όμως απαράδεκτα πιο «βίαιο»). Εκεί που ο ιδιωματισμός μου ξέφυγε αρκετά και μετάφρασα λίγο «στα τυφλά» ήταν στην τελευταία στροφή. Αντί «σκούντα τον απαλά», λες, «με την ησυχία σου κατσάδιασέ τον γερά» είναι η σωστή απόδοση. Μετά από την όλη γλωσσική ανάλυση της φράσης, διατηρώ το ερώτημα μήπως θα ήταν σωστή απόδοση η φράση: «ήρεμα κατσάδιασέ τον γερά», κατά κάποιον τρόπο ως υπερθετικό βαθμό του «αντιθετικού» νοήματος της φράσης «σκούντα τον απαλά».
Τέλος, σχετικά με τον τίτλο και τη λέξη streben: Το είχα δει πως συνήθως αποδίδεται με τη λέξη επιδίωξη. Έχω όμως την αίσθηση (και πάλι την «αίσθηση»), ότι το «Streben» έχει μια απόχρωση που ξεπερνά την απλή έννοια της «επιδίωξης» (Verfolgung?), μια απόχρωση που σχετίζεται με την έννοια της προσπάθειας και του μόχθου για την επιδίωξη… Είναι κι αυτή η ρίζα str που μου θυμίζει το αγγλικό struggle, του οποίου πάντα η απόδοσή του με τις λέξεις «αγώνας» και «πάλη» μου φαινόταν ότι αφήνει απ’ έξω την απόχρωση του «επίπονου» που προσωπικά (μού) αποπνέει η λέξη. Κι έτσι διάλεξα το μεταφραστικά ανεπαρκές «κόπος» αντί για το (κατά την «αίσθησή» μου) επίσης ανεπαρκές «επιδίωξη». Μπορεί όμως να κάνω απλώς λάθος.
Εν κατακλείδι: και πάλι ευχαριστώ.
ιππόκαμπος 