«social media» και μαζικά ψυχολογικά πειράματα

πηγή: ριζοσπάστης

ΝΕΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ» ΑΠΟ ΤΑ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑ
Μαζικά ψυχολογικά πειράματα ελέγχου της κοινωνικής συνείδησης

Το Facebook και όλα τα μονοπώλια που λειτουργούν κοινωνικά δίκτυα είναι καπιταλιστικές επιχειρήσεις που αποσκοπούν στο κέρδος, προσφέροντας «δωρεάν» ένα είδος υπηρεσιών διαμεσολαβούμενης επικοινωνίας με αντίτιμο την παράδοση – μικρότερου ή μεγαλύτερου – μέρους της προσωπικής και κοινωνικής ζωής του χρήστη (αλλά και της προσωπικής και κοινωνικής ζωής άλλων, που «δίνει» ασυνείδητα, μέσω των αναφορών σε αυτούς, της ανάρτησης φωτογραφιών τους κ.τ.λ). Από τις πληροφορίες αυτές, οι επιχειρήσεις κοινωνικών δικτύων σχηματίζουν τα κοινωνικά και καταναλωτικά προφίλ των χρηστών, τα οποία αξιοποιούν για να προσπορίζονται δισεκατομμύρια δολάρια είτε από στοχευμένες διαφημίσεις, είτε από πώληση σε τρίτους για παραπέρα επεξεργασία και αξιοποίηση. Παραλήπτης των προφίλ είτε με άμεσο τρόπο (συνεργασία του μονοπωλίου και του κράτους των μονοπωλίων) είτε με έμμεσο τρόπο (αλίευση μέσω των υπηρεσιών) είναι το καπιταλιστικό κράτος, που τις αξιοποιεί για τη δίωξη υπόπτων για ποινικά (κι αν το επιβάλλουν οι ανάγκες προστασίας του και πολιτικά) αδικήματα.

Ολα αυτά είναι – ή θα έπρεπε να είναι – γνωστά στους περισσότερους ανθρώπους που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο, ακόμα και σ’ αυτούς που ενημερώνονται μόνο από τις παραδοσιακές πηγές πληροφόρησης. Πολλοί από όσους διατηρούν λογαριασμό(ούς) σε κοινωνικά δίκτυα υποτιμούν τη σημασία της παράδοσης του προφίλ τους σε αγνώστους σε αυτούς κερδοσκόπους, κάποιοι δεν έχουν πρόβλημα με κάτι τέτοιο, ενώ οι περισσότεροι ενδεχομένως το θεωρούν «αναγκαίο κακό», προκειμένου να αξιοποιήσουν τις υπηρεσίες πραγματικής αποξένωσης που προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα, στο όνομα της ψηφιακής «προσέγγισης» μεταξύ των ανθρώπων.

Από την παρακολούθηση στην παρέμβαση

Τώρα, όμως, όλοι πρέπει να μάθουν, ότι τα μονοπώλια πίσω από τα κοινωνικά δίκτυα εδώ και χρόνια έχουν προχωρήσει πέρα από την παθητική παρακολούθηση, στην άμεση ενεργητική παρέμβαση στο μυαλό των ανθρώπων. Στη διενέργεια μαζικών ψυχολογικών πειραμάτων, για να διερευνήσουν τις δυνατότητες μεγαλύτερου καταναλωτικού εξαναγκασμού, αλλά και ελέγχου της κοινωνικής συνείδησης, χωρίς να χρειάζονται ορδές χαφιέδων και διαδοσιών. Για να μπορούν να προστατευτούν (όπως νομίζουν) από απότομες και επικίνδυνες γι’ αυτούς αλλαγές στις κοινωνικές διαθέσεις, καθώς ο καπιταλισμός θα γίνεται όλο και πιο βάρβαρος, όλο και πιο αποκρουστικός. Δεν το λέμε εμείς, το αποκάλυψαν οι ίδιοι άθελά τους, σε μελέτη ερευνητών του Facebook και άλλων «ευαγών» ιδρυμάτων, που δημοσιεύτηκε πριν από λίγες μέρες, σχετικά με το πείραμα μαζικού επηρεασμού της ψυχολογίας 689.003 χρηστών του μεγαλύτερου κοινωνικού δικτύου, που πραγματοποιήθηκε το 2012, φυσικά εν αγνοία των πειραματόζωων.

Να τι γράφουν οι ίδιοι οι ερευνητές: «Σε πείραμα με ανθρώπους που χρησιμοποιούν το Facebook, ελέγξαμε αν μπορεί να υπάρξει συναισθηματική μόλυνση χωρίς (άμεση) διαπροσωπική αλληλεπίδραση μεταξύ ατόμων, μειώνοντας την ποσότητα συναισθηματικού περιεχομένου στις Ενημερώσεις (News Feed). Οταν μειώθηκαν οι θετικές εκφράσεις, οι άνθρωποι παρήγαγαν λιγότερες θετικές αναρτήσεις (posts) και περισσότερες αρνητικές. Οταν μειώθηκαν οι αρνητικές εκφράσεις, εμφανίστηκε το αντίθετο μοτίβο. Αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν ότι τα συναισθήματα που εκφράζουν άλλοι στο Facebook επηρεάζουν τα συναισθήματά μας, αποτελώντας πειραματική απόδειξη μαζικής κλίμακας μόλυνσης μέσω κοινωνικών δικτύων».

Φιλτράρισμα και χειραγώγηση

Οι πειραματιστές δεν κρύβουν λόγια, αποκαλύπτοντας κάτι πολύ ενδιαφέρον για όσους χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα: Η επικοινωνία μεταξύ τους φιλτράρεται, διαμεσολαβείται, δεν είναι ελεύθερη, λογοκρίνεται στο όνομα της οικονομίας πραγμάτων. Δεν αναφερόμαστε στις δυνατότητες που δίνει το Facebook στο χρήστη να προσαρμόσει τι θέλει να εμφανίζεται στις Ενημερώσεις και τι όχι. Να τι γράφουν στη μελέτη τους: «Στο Facebook, οι άνθρωποι συχνά εκφράζουν συναισθήματα, που μετά βλέπουν οι φίλοι τους μέσω του προϊόντος Ενημερώσεις (News Feed) του Facebook. Επειδή οι φίλοι (σ.σ. των χρηστών) συχνά παράγουν πολύ περισσότερο περιεχόμενο απ’ ό,τι μπορεί να δει ένας άνθρωπος, οι Ενημερώσεις φιλτράρουν τα μηνύματα, τα δημοσιεύματα και τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται από φίλους. Οι Ενημερώσεις είναι ο κύριος τρόπος μέσω του οποίου καθένας βλέπει το περιεχόμενο που μοιράζονται οι φίλοι του. Ποιο περιεχόμενο φαίνεται ή παραλείπεται από τις Ενημερώσεις καθορίζεται από έναν αλγόριθμο ταξινόμησης που το Facebook διαμορφώνει και δοκιμάζει συνέχεια με σκοπό να δείχνει στους χρήστες το περιεχόμενο που θα βρουν πιο σχετικό και ενδιαφέρον».

Περιγράφοντας, με λίγα λόγια, τη σημασία του πειράματος, οι ερευνητές αποκαλύπτουν: «Αποδείχνουμε, μέσω ενός μαζικού πειράματος στο Facebook (Ν=689.003) ότι οι συναισθηματικές καταστάσεις μπορούν να μεταφερθούν σε άλλους μέσω συναισθηματικής μόλυνσης, οδηγώντας τους ανθρώπους να βιώσουν τα ίδια συναισθήματα χωρίς να το συνειδητοποιούν». Ομως, γιατί το Facebook ενδιαφέρεται να μάθει αν οι συναισθηματικές καταστάσεις μπορούν να μεταφερθούν σε άλλους μέσω συναισθηματικής μόλυνσης; Επειδή έτσι το μονοπώλιο (και οι λοιποί ενδιαφερόμενοι) μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να βιώσουν συναισθήματα, θετικά ή αρνητικά ανάλογα με τι θέλουν αυτοί που κινούν τα νήματα, χωρίς να το συνειδητοποιούν οι χειραγωγούμενοι. Μπορεί να μη μας «ψεκάζουν», αλλά αναζητούν τρόπους για να μπορούν να υποβάλλουν στο «πόπολο» συναισθήματα που θα γέρνουν την πλάστιγγα κατά κει που θέλουν.

Γενικότερο πρόβλημα

Η Σέριλ Σάντμπεργκ, πρώην διευθυντικό στέλεχος της Google και σήμερα δεύτερη τη τάξει στο Facebook του Μαρκ Ζούκερμπεργκ, μέρες μετά την αποκάλυψη και αφού ο σάλος δεν έλεγε να καταλαγιάσει, ζήτησε «συγγνώμη για την ελλιπή παρουσίαση» της έρευνας! Με άλλα λόγια, ζήτησε συγγνώμη για τον αποκαλυπτικό τρόπο που οι ερευνητές παρουσίασαν τα αποτελέσματα, για τη χρήση αποκαλυπτικών φράσεων όπως αυτές που αναφέραμε παραπάνω. Δε θέλαμε να ταράξουμε κανέναν, ήταν μέρος της συνεχούς έρευνας που κάνουν οι εταιρείες για να δοκιμάσουν νέα προϊόντα και τίποτα άλλο, είπε με θράσος.

Το πρόβλημα δεν είναι μόνο το Facebook. Πειράματα μαζικής ψυχολογίας στο διαδίκτυο πραγματοποιούνται σχεδόν εδώ και δυο δεκαετίες, από τον πρώτο καιρό που το ίντερνετ άρχισε να διαδίδεται έξω από τον ακαδημαϊκό χώρο και ο κάθε ενδιαφερόμενος κεφαλαιοκράτης ή κρατική υπηρεσία αντιλαμβάνεται ότι έχει στη διάθεσή του ένα εργαλείο για τέτοια πειράματα. Πριν από τα κοινωνικά δίκτυα, τα πειράματα πραγματοποιούνταν διασπείροντας ψεύτικες πληροφορίες και διαδόσεις μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και άλλων παλιότερων διαδικτυακών τεχνολογιών (η τέτοια χρήση των e-mail συνεχίζεται). Η διαφορά είναι ότι με την τεχνική που μελέτησαν οι ερευνητές του Facebook η ψυχολογική επίδραση μπορεί να γίνει πιο συγκαλυμμένα και να έχει μεγαλύτερη χρονική διάρκεια, εξασφαλίζοντας αποτέλεσμα πέρα από το στιγμιαίο, αν δηλαδή θα «χάψεις» το ψεύτικο e-mail και θα το στείλεις με τη σειρά σου σε φίλους και γνωστούς. Ισως οι ανησυχίες που εξέφρασαν ορισμένοι για ενδεχόμενα θύματα (αυτοκτονίες) από το πείραμα του Facebook να είναι υπερβολικές, αλλά οι δυνατότητες και τα ενδεχόμενα από μία στάλα-στάλα παρέμβαση στην ψυχολογική διάθεση είναι ανοιχτά.

Ούτε είναι μόνο το Facebook που φιλτράρει κατά βούληση το περιεχόμενο, για το καλό μας. Η εικόνα του τι υπάρχει σήμερα στο διαδίκτυο, η εικόνα που δίνουν οι μηχανές αναζήτησης (εκτός αν ξέρεις πού βρίσκεται αυτό που ψάχνεις), είναι «πειραγμένη». Αν κάποιος κάνει την ίδια ακριβώς αναζήτηση μέσω Google από τον υπολογιστή του και από τους υπολογιστές γνωστών και φίλων θα πάρει από διαφορετικά έως πολύ διαφορετικά αποτελέσματα, που εξαρτώνται από το προφίλ του κάθε χρήστη, όπως το έχει αποτυπώσει η Google και από το φιλτράρισμα που κάνει γενικά το μονοπώλιο, εξαιρώντας ιστοσελίδες που κρίνει απαράδεκτες, ή μη ενδιαφέρουσες. Αυτό που βλέπουμε δεν είναι ό,τι πιο συναφές από το διαθέσιμο υλικό, αλλά από αυτό που κρίνει η Google ότι πρέπει να μας δείξει.

Ερώτημα που ζητά απάντηση

Η αποξένωση των ανθρώπων από το αντικείμενο της δουλειάς τους και από τους άλλους ανθρώπους προέρχεται από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Δεν ελαττώνεται, αντίθετα αυξάνεται με τη χρήση των κοινωνικών δικτύων. Το διαδίκτυο υπήρχε και πριν από τα «μέσα κοινωνικής δικτύωσης» και έδινε νέες δυνατότητες επικοινωνίας, άνοιγε νέους ορίζοντες. Τα κοινωνικά δίκτυα ήταν οπισθοδρόμηση, δεν ήταν πρόοδος. Αν έπαυαν να είναι προσοδοφόρα για τα μονοπώλια θα έπαυαν να υπάρχουν, το ίδιο και οι «φιλίες» του κάθε χρήστη με άλλους 150 (κατά μέσο όρο), γιατί δεν έχουν πραγματική υπόσταση. Αν τα κοινωνικά δίκτυα συνέχιζαν να υπάρχουν ως μη προσοδοφόρα, θα ήταν επειδή κρατικές ανάγκες θα έκαναν το συλλογικό καπιταλιστή να αναλάβει το κόστος λειτουργίας αυτών των «χρυσωρυχείων» πληροφοριών.

Το πρόσθετο ερώτημα που πρέπει να απαντήσουν τώρα οι χρήστες των κοινωνικών δικτύων είναι αν θέλουν να γίνουν πειραματόζωα σε ψυχολογικά πειράματα που θα τους κάνουν να νιώθουν ευχάριστα ή δυσάρεστα όχι με βάση τις δικές τους εμπειρίες και τη δική τους ψυχοσύνθεση, αλλά την κατευθυνόμενη διάθεση που θα διασπείρουν τα data centers του Facebook. Αν θέλουν να τους υποβάλουν ιδέες και αποφάσεις χωρίς οι ίδιοι να το αντιλαμβάνονται. Εχουν τη δυνατότητα να απαντήσουν «όχι».

Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγές: *ww.facebook.com, http://www.pnas.org/content/111/24/8788.full.pdf

η «λερναία ύδρα» της καθημερινής, βουβής, σιωπηρής βίας

Η βία που περιέχεται στα κύτταρα αυτών καθαυτών των εκμεταλλευτικών σχέσεων, αυτή η βία που δίνει το σχήμα της σε κάθε κλάσμα της μονάδας του χρόνου σ’ όλη τη διάρκεια της εργάσιμης μέρας – εκεί δηλαδή όπου οι εκμεταλλευτικές σχέσεις πραγματώνονται άμεσα κι αποκτούν υλική υπόσταση στην καθημερινή δραστηριότητα των εργαζομένων, αυτή η βουβή βία που εκδηλώνεται σαν συστατικό της καθημερινής ζωής προτού ακόμα παρουσιαστεί η ανάγκη της διασφάλισής της από οποιαδήποτε άλλη μορφή βίας (αστυνομικές επεμβάσεις, δικαστικές διώξεις, τρομοκρατικούς μηχανισμούς κλπ) η οποία θα εμφανιζόταν σαν διατάραξη της κανονικότητας των καθημερινών σχέσεων, αυτή λοιπόν η βία αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα γύρω από τον οποίο σχηματίζονται κι οικοδομούνται οι καταπιεστικές σχέσεις σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής ακόμα και στα επίπεδα εκείνα που φαίνονται εντελώς απομακρυσμένα από τον πυρήνα τους που βρίσκεται στο κέντρο των εκμεταλλευτικών παραγωγικών σχέσεων.

Πρόκειται για τη βία που εξαναγκάζει τους εργάτες σε υποταγή στο αφεντικό, που εξαναγκάζει τους εργαζόμενους στην εκχώρηση του παραγωγικού χρόνου τους και του παραγωγικού του αποτελέσματος στον προσωποποιημένο αντιπρόσωπο του κεφαλαίου, τον εργοδότη, τον κεφαλαιοκράτη, για τη βία που στηρίζεται στην αποστέρηση της εργατικής τάξης από τους όρους παραγωγής των μέσων της ύπαρξής της και τη συγκέντρωση αυτών των υλικών παραγωγικών όρων στην τάξη των κεφαλαιοκρατών, για τη βία που συνακόλουθα ασκείται με την «φυσική» απειλή της εξαθλίωσης και της πείνας  στην περίπτωση της απόλυσης και της ανεργίας, για τη βία που μπροστά σε αυτή την απειλή «αυθόρμητα» εξαναγκάζει τους εργαζόμενους στην αλλοτρίωση ολόκληρης ουσιαστικά της δραστηριότητάς τους και στην απαλλοτρίωση αυτής της συνολικής δραστηριότητας από το κεφάλαιο και την τάξη τον κεφαλαιοκρατών που το «προσωποποιεί».

Γύρω από τον πυρήνα αυτής της «βουβής», αυτής της «άγραφης» βίας, γύρω από αυτή την «σιωπηρή» κεντρική καταπιεστική σχέση χτίζεται το καταπιεστικό πλέγμα που αγκαλιάζει το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, είτε αυτές αφορούν λ.χ. την πολιτκή ζωή είτε τη θρησκεία και την πνευματική ζωή γενικά είτε αφορούν τις σχέσεις της εκπαίδευσης είτε αφορούν την πολιτιστική ζωή, την «κουλτούρα», είτε αφορούν την οικογενιακή ζωή, τις σχέσεις ανάμεσα σε γονείς και παιδιά και στους γονείς μεταξύ τους, είτε αφορούν τις προσωπικές σχέσεις, τη φιλία, τον έρωτα.

Το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων διαποτίζεται από τα συστατικά των σχέσεων καταπίεσης ανάμεσα στην «άρχουσα» και την «αρχόμενη» κοινωνική τάξη, δηλαδή των καταπιεστικών σχέσεων ανάμεσα στην τάξη των εκμεταλλευτών και στην τάξη των εργαζόμενων, και ταυτόχρονα διαποτίζεται από τα συστατικά των όρων ανταγωνισμού που κάτω από το καθεστώς της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης διέπουν τις «αυθόρμητες» σχέσεις που αναπτύσσονται στο εσωτερικό και των δυο τάξεων, τόσο αυτής που καταπιέζει όσο και αυτής που καταπιέζεται.

Καταπίεση και ανταγωνισμός, αποτελούν και τα δυο τις δυο μορφές της βίας που και οι δυο συνίστανται σε ένα και το αυτό: στις σχέσεις της εκμετάλλευσης. Και καθώς σε περίοδο κρίσης των εκμεταλλευτικών σχέσεων το αποτέλεσμα είναι η έξαρση των εκδηλώσεών τους, η απογύμνωση του περιεχομένου τους και η ωμότερη πραγμάτωσή τους, είναι επόμενη και συνακόλουθη η έξαρση των ίδιων αυτών εκδηλώσεων, των εκδηλώσεων της καταπίεσης και του ανταγωνισμού σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες το να υψώνει κανείς οχυρωματικά έργα εναντίον αυτών των μορφών της «σιωπηρής» βίας και «ηχηρής» κάποτε εξαχρείωσης σε όποιο πεδίο της ζωής του έχει το περιθώριο να το κατορθώνει, αποτελεί πράξη προσωπικής αντίστασης όχι δίχως προσωπικό τίμημα. Και το να αντιτάσσεται στις μορφές της κοινωνικής εξαχρείωσης και τις αιτίες από όπου πηγάζουν, το να αντιτάσσεται στις σχέσεις της καταπίεσης και του ανταγωνισμού και στις σχέσεις της εκμετάλλευσης από όπου πηγάζουν, το να αντιτάσσεται δηλαδή σε αυτά όπου το πεδίο της κοινωνικής ζωής δεν επιδέχεται τις στενά ατομικές αντιστάσεις,  το να συνενώνεται, να οργανώνεται και να δρα συλλογικά ενάντια στην πρωταρχική βία των κοινωνικών σχέσεων και στις εκδηλώσεις της, αποτελεί -εκτός από πράξη προσωπικής αντίστασης στην εξαχρείωση- όρο επιβίωσης της κοινωνίας ως κοινωνίας ανθρώπων ικανών να συνυπάρξουν σαν ισότιμοι άνθρωποι, όρο πολιτιστικής αντίστασης απέναντι στον εκβαρβαρισμό των καθημερινών σχέσεων που παράγει το σύστημα της εκμετάλλευσης, όρο γονιμοποίησης σημερινών και αυριανών κοινωνικών σχέσεων εντός των οποίων η ανθρώπινη ζωή αξίζει να είναι ανθρώπινη ζωή.

Δεν είναι δυνατόν να αντιταχθεί κανείς στην άσκηση μιας πρωταρχικής βίας χωρίς την άσκηση μιας πρωταρχικής βίας και από μέρους του: ενάντια στις σχέσεις με τις οποίες εκδηλώνεται αυτή καθαυτή η βία της εκμτάλλευσης, ακόμα και ενάντια στην πλευρά του εαυτού του την σχηματισμένη στο σχήμα το επιβεβλημένο από τις σχέσεις της εκμεταλλευτικής βίας…

…Αν τη στιγμή που η πρωταρχική εκμεταλλευτική βία υφίσταται την πρωταρχική βία της αντίστασης σε αυτήν, ενεργοποιεί για τη θωράκισή της και για το τσάκισμα όσων την αμφισβητούν τους μηχανισμούς μιας «δευτερογενούς» κοινωνικής βίας (αστυνομία, δικαστήρια, φυλακές, παρακράτος κλπ), τότε πάνω στην πρωτογενή βία που διαποτίζει με το περιεχόμενό της κάθε μορφή της κοινωνικής ζωής  απλώς προστίθεται κι ένα δευτερογενές επίπεδο καθημερινής βίας, πάνω στο πρωτογενές επίπεδο της «αυθόρμητης» εξαχρείωσης προστίθεται κι ένα επίπεδο κοινωνικής εξαχρείωσης «δευτερογενές».

Είναι στου καθενός την προσωπική ζωή πολλαπλός ο φλοιός των καταπιεστικών σχέσεων, πολλαπλός ο φλοιός της σιωπηρά ασκούμενης καθημερινής κοινωνικής βίας, πολλαπλός και πυκνός αυτός ο φλοιός που κρύβει από την προσωπική θέα του καθενός τον πυρήνα από τον οποίο πηγάζει και αναπτύσσεται. Όμως ο αγώνας της εργατικής τάξης, των εργαζομένων, του λαού και της νεολαίας, για την οικονομική και κοινωνική της απελευθέρωση είναι ο μοναδικός δρόμος για την κατάργηση της καθημερινής βίας, της καταπίεσης και του ανταγωνισμού ανάμεσα στους ανθρώπους, ο μοναδικός δρόμος για την κατάργηση της βίας μέχρι και τον εκμεταλλευτικό της πυρήνα.

ΥΓ μια «ιστορική τεκμηρίωση» των παραπάνω ιδεαλιστικών νοητικών σχημάτων εδώ κι εδώ.

αλλοτρίωση οικονομική ή «καταστατική»

ήλιε και θάλασσα γαλάζια

και βάθος τ’ άσωτου ουρανού

ω της αυγής κροκάτη γάζα,

γαρούφαλλα του δειλινού

λάμπετε σβήνετε μακριά μας

χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας

 

Πριν από χρόνια σε κάποια διαδικτυακή συζήτηση, ένας συνομιλητής χαρακτήριζε ιδεολογική «εμμονή» των «αριστερών», των μαρξιστών θα διόρθωνα εγώ, το ότι στην έννοια της «αλλοτρίωσης» προσδίδουν αίτια και χαρακτηριστικά που ανάγονται στις σχέσεις της οικονομίας και της κοινωνίας, και το ότι θεωρούν ότι με την άρση αυτών των αιτίων είναι δυνατό να αρθεί και η ίδια η ανθρώπινη αλλοτρίωση.

Αντίθετα ο ίδιος θεωρούσε την αλλοτρίωση «καταστατική», όπως έλεγε, ανθρώπινη συνθήκη και, αν το ερμηνεύω σωστά, συνθήκη υπαρξιακή, συνθήκη που συνιστά μέρος της ουσίας της ανθρώπινης ύπαρξης.

Το θέμα της συζήτησης δεν ήταν μόνο αυτό, έτσι το συγκεκριμένο πέρασε κατά κάποιο τρόπο σε δεύτερη μοίρα στον όλο διάλογο, κι έμεινε –για μένα- σε εκκρεμότητα.

Στο μυαλό μου από τότε, είχε έρθει η ποιητική στροφή των μοιραίων του Βάρναλη: ήλιε και θάλασσα γαλάζια και βάθος τ’ άσωτου ουρανού / ω της αυγής κροκάτη γάζα, γαρούφαλλα του δειλινού / λάμπετε σβήνετε μακριά μας / χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας, που μου φάνηκε πως περιγράφει με τον τρόπο της την μορφή εκείνη της αλλοτρίωσης που ο συνομιλητής μου είχε χαρακτηρίσει «καταστατική». 

Φυσικά οι λέξεις, ανάλογα με το εννοιολογικό πεδίο όπου χρησιμοποιούνται, αποκτούν διαφορετική σημασία: λόγου χάρη οι κομμουνιστές όντας φιλοσοφικά υλιστές κάποτε επαινούνται για τον ηθικό ιδεαλισμό τους, παρόμοια θα μπορούσε να μιλήσει κανένας για τον ιδεαλισμό της αστικής φιλοσοφίας και τον «σαϋλωκικό» υλισμό της αστικής κοινωνίας, κι όσο για την «αλλοτρίωση» είναι βέβαια διαφορετική η σημασία της στο πεδίο της οικονομίας και διαφορετική στο πεδίο, ας πούμε, του υπαρξισμού. Είναι όμως στην πραγματικότητα εντελώς άσχετες μεταξύ τους οι δυο αυτές διαφορετικές έννοιες στα δυο διαφορετικά πεδία όπου χρησιμοποιείται η ίδια συγκεκριμένη λέξη: αλλοτρίωση;

Για τον μαρξισμό, η αλλοτρίωση, η αποξένωση, είναι συστατικό αποτέλεσμα του τρόπου της καπιταλιστικής παραγωγής: περιγράφει πρώτα απ’ όλα την σχέση αποξένωσης  του ανθρώπου – εργάτη από το προϊόν της εργασίας του. Αυτό, το προϊόν της εργασίας, στον καπιταλισμό δεν παράγεται με σκοπό την ικανοποίηση των αναγκών του παραγωγού, αλλά σαν εμπόρευμα, με σκοπό τη συσσώρευση των κερδών του κεφαλαίου.

Η δραστηριότητα του  ανθρώπου σαν παραγωγού, σαν εργάτη, με το να έχει σαν αποτέλεσμα τη συσσώρευση των κερδών του κεφαλαίου, δεν κάνει άλλο από το να συσσωρεύει απέναντι στον παραγωγό έναν εμπορευματικό κόσμο που του είναι ξένος, αλλότριος, και εχθρικός αφού η δημιουργία αυτού του κόσμου στηρίζεται στην εμπορευματοποίηση και την υποδούλωση του παραγωγού, κι αφού όσο περισσότερος από αυτόν τον εμπορευματικό κόσμο συσσωρεύεται τόσο αυξάνεται ο βαθμός της υποδούλωσης και της αποξένωσης του παραγωγού απέναντί του.

Η κοινωνία ολόκληρη, ο ίδιος ο κοινωνικός άνθρωπος, είναι έτσι κι αλλιώς το τελικό προϊόν της κοινωνικής παραγωγής, όμως εδώ αυτό το τελικό προϊόν δεν έρχεται σαν το αποτέλεσμα της συνειδητής ανθρώπινης παραγωγικής δραστηριότητας για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, αλλά σαν το τυχαίο όσο και αναγκαίο αποτέλεσμα της τυφλής επενέργειας των εμπορευματικών νόμων της προσφοράς και της ζήτησης με σκοπό και με όριο την κερδοφορία και τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Για τον κόσμο του κεφαλαίου δεν είναι ο κοινωνικός άνθρωπος ο τελικός σκοπός της παραγωγής, αλλά το κέρδος κι η συσσώρευση του κεφαλαίου. Ο κοινωνικός άνθρωπος δεν έρχεται σαν το αποτέλεσμα της ανθρώπινης παραγωγικής δραστηριότητας που καταλήγει στον ίδιο τον άνθρωπο, αλλά σαν το προϊόν και το αποτέλεσμα των όρων και των σχέσεων που επιβάλει πάνω στην ανθρώπινη δραστηριότητα ο μοναδικός πραγματικός της σκοπός: η συσσώρευση του κεφαλαίου.

Η δραστηριότητα του εργάτη, πέρα από το όριο που αυτή του επιτρέπει να ζει, έχει σαν προϊόν της την συσσώρευση του κεφαλαίου και το συσσωρευμένο κεφάλαιο είναι ο κοινωνικός κόσμος που ορθώνει απέναντι του με την ίδια του την δραστηριότητα, κόσμος ξένος από αυτόν ως προς την ιδιοποίησή του και ως προς τις ανάγκες που είναι προορισμένος να ικανοποιεί. Αποτέλεσμα των όρων που επιβάλλει αυτή η συσσώρευση, είναι η κοινωνική ύπαρξη του ανθρώπου σαν ύπαρξη αποξενωμένη, αλλοτριωμένη από τον παραγωγό της: τον άνθρωπο.

***

Η αλλοτρίωση, με την «καταστατική» έννοια, για την οποία έκανε λόγο ο συνομιλητής  μου, σαν έννοια υπαρξιακή όπως την κατάλαβα, έχει κατά τη γνώμη μου σαν πραγματική βάση της την έννοια της «ετερότητας»: της ετερότητας ανάμεσα σε έναν άνθρωπο και σε έναν άλλο άνθρωπο, ανάμεσα στον άνθρωπο και τον φυσικό κόσμο. Αυτήν την πραγματική, υλική, καταστατική ετερότητα καμιά οικονομική και κοινωνική μεταβολή δεν είναι δυνατό να την καταργήσει. Όμως εδώ δε γίνεται λόγος για την ετερότητα καθαυτή, αλλά για την ετερότητα με τη μορφή της που παρουσιάζεται σαν αποξένωση, αλλοτρίωση.

Είναι επόμενο, ο κοινωνικός κόσμος να απορροφά σαν μέρος του, σαν προέκτασή του, τον κόσμο ολόκληρο, και τον άνθρωπο σαν «άλλο», και την φύση σαν διαφορετική από τον άνθρωπο και, εν μέρει, και από τα έργα του. Είναι επόμενο, αφού η σχέση του ανθρώπου με την κοινωνία είναι σχέση του ανθρώπου με τον κοινωνικό του εαυτό, η ίδια σχέση να προεκτείνεται τόσο σαν σχέση προς τον «άλλο» όσο και σαν σχέση προς τη φύση «το ανόργανο σώμα του ανθρώπου»  γενικά, σαν σχέση ξανά δηλαδή του ανθρώπου προς τον εαυτό του καθορισμένη από  τη σχέση αυτή όπως είναι πραγματικά σαν σχέση κοινωνική.

***

Μπορεί η σχέση αλλοτρίωσης ανάμεσα στον άνθρωπο και στο αποτέλεσμα της ίδιας του της δραστηριότητας, να πάρει  διαφορετική μορφή σαν σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και σε κάθε τι το αυθύπαρκτο, τον άλλο άνθρωπο ή τη φύση, μορφή διαφορετική από τη σχέση της αποξένωσης που διέπει τη σχέση του ανθρώπου προς τα ίδια του τα δικά του έργα;

Και μπορεί η φύση, σαν στοιχείο «ουδέτερο», να δράσει με την «ετερότητά» της από τον άνθρωπο διαφορετικά, από τον να τον καθιστά «μόνο» απέναντι στην σχέση του με τον δικό του κόσμο, δηλαδή «μόνο του» απέναντι στην ίδια του την υλική, κοινωνική αλλοτρίωση; 

Μπορεί, με αυτούς τους όρους, η φύση να κάνει κάτι άλλο από το να τονίζει τη σχέση του ανθρώπου με την αποξενωμένη, αλλοτριωμένη από τον ίδιο και εχθρική προς τον ίδιο κοινωνική του υπόσταση;

Ή μπορεί, με αυτούς τους όρους, η κοινωνική ζωή του ανθρώπου να μην εμφανίζεται σαν σχέση αποξένωσης από την μόνη πλευρά του πραγματικού κόσμου, που δεν υψώνεται απέναντί του σαν εχθρικό προς τον ίδιο αποτέλεσμα της ίδιας του της δραστηριότητας, δηλαδή από τη φύση σαν μακρινό κι απρόσιτο καταφύγιο από την ίδια του τη δραστηριότητα, τη στιγμή μάλιστα που η ίδια αυτή δραστηριότητα μετατρέπει ολοένα περισσότερο και το ίδιο αυτό «καταφύγιο», τη φύση, σε εμπορευματικό της αντικείμενο, σε πεδίο επένδυσης κεφαλαίου με σκοπό την μεγαλύτερή του συσσώρευση, σε πεδίο υποδούλωσης της μισθωτής εργασίας στο κεφάλαιο, σε πεδίο το οποίο η εργατική τάξη (ο άνθρωπος σαν παραγωγός του εαυτού του και του κοινωνικού κόσμου) όλο και λιγότερο μπορεί να το ιδιοποιείται κι από το οποίο όλο και πιο άμεσα, με υλικούς οικονομικούς όρους, αποξενώνεται;  

***

Χρόνια μετά από την αφετηρία αυτής της συζήτησης, έχω φτάσει στη γνώμη, ότι αυτή η υλική (και συνειδησιακή) «ετερότητα» ανάμεσα στον άνθρωπο και την (υπόλοιπη) φύση, που βρίσκεται πίσω από εκείνους τους στίχους των  μοιραίων του Βάρναλη, αποκτά διαστάσεις ολοκληρωτικής υπαρξιακής αλλοτρίωσης στη βάση της αποξένωσης του ατομικού ανθρώπου από το κοινωνικό του είναι. Και ότι η άρση των όρων της κοινωνικο-οικονομικής αποξένωσης του ανθρώπου, αντίθετα, μπορεί την ίδια αυτή ετερότητα, από γεγονός αλλοτρίωσης να την καταστήσει πρωταρχικό γεγονός και πηγή υπαρξιακής απόλαυσης.