Γνώρισα τον Χ.Λ. πάνω σ’ ένα υπερωκεάνειο και μου δάνεισε το βιβλίο που είχε γράψει για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μου διηγήθηκε ότι, κατά τη διάρκεια μιας αρρώστιας, είχε συνηθίσει να βρίσκει καταφύγιο στα ναρκωτικά και με ρώτησε, με κάποια ανησυχία, αν όλα αυτά που είχε γράψει θα είχαν αξία όταν θα μάθαινε κανείς ότι είχαν γραφτεί κάτω από την επήρεια των ναρκωτικών. Γενικά είναι γνωστό, μου είπε, ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν ν’ αναλάβουν καμιά ευθύνη. Σκέφτηκα λίγο και του είπα: «Το βιβλίο σας μου φαίνεται ωφέλιμο. Νομίζω ότι λέει την αλήθεια. Μου είναι αδιάφορο κάτω από ποιες συνθήκες το γράψατε. Υπάρχουν μερικοί άνθρωποι που κάνουν πολύ θόρυβο γύρω από το όνομά τους και είναι γνωστό γι’ αυτούς πως δεν βάζουν σταγόνα αλκοόλ στα χείλη τους κι ότι δεν τρώνε καθόλου κρέας και παρ’ όλα ό,τι λένε και ό,τι γράφουν είναι πραγματικά υπέροχο. Θα μπορούσαν άνετα να φάνε λίγο κρέας, αφήνοντας για τους άλλους το βούτυρο αντί να τους στήνουν μπροστά στα κανόνια. Αλλά κι αν ακόμη υποθέταμε ότι θα μπορούσαν να πουν έστω και μια αληθινή κουβέντα όταν θα ήταν εντελώς μεθυσμένοι, θα επιτρεπόταν τότε να τους απαγορέψει κανείς να πιουν; Όμως έχω πιστέψει πως αυτοί οι άνθρωποι δεν θα ξεστόμιζαν ούτε μια αληθινή κουβέντα, ακόμη κι αν τους πότιζε κανείς με όλο το αλκοόλ της γης. Δεν είμαι της γνώμης να καταβροχθίζετε ναρκωτικά, πιστέυω πως κι εσείς δεν συμφωνείτε, αλλά αν ερχόσασταν, φέρνοντας μαζί το βιβλίο σας, και μου δείχνατε ακριβώς τα σημεία εκείνα όπου γράψατε την αλήθεια, τότε στο μέλλον θα μίλαγα με ευγνωμοσύνη γι’ αυτή την αλήθεια, γιατί θα μου προσφέρατε κάτι για το οποίο αξίζει κανείς να μιλά».
Θέλησα να το επαναλάβω και γραπτά αυτό, όχι γιατί μου φαίνεται σαν κάτι το ιδιαίτερο, αλλά γιατί πολλοί αρπάζουν την ευκαιρία να μιλήσουν για πράγματα που δεν τους αφορούν καθόλου, ακόμη κι αν αυτό βάζει σε κίνδυνο τα πράγματα που τους αφορούν.
Όπως παρατίθεται στη συλλογή «ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ, ΓΙΑ ΤΟ ΡΕΑΛΙΣΜΟ», σελ. 65, Σύγχρονη Εποχή. Το κείμενο στην έκδοση της ΣΕ παρουσιάζεται με τον τίτλο – του εκδοτικού: [Κριτική ενός βιβλίου]. Για την ιστορία, σύμφωνα με την υποσημείωση που το συνοδεύει: «Το βιβλίο του Χάιντς Λίπαν «…τιμωρείται με θάνατο» δημοσιεύτηκε το 1935 από τις εκδόσεις Εουρόπα της Ζυρίχης». Ο τίτλος της ανάρτησης είναι επιλογή του μπλογκ.
Το παρακάτω είναι ένα κείμενο του Μπρεχτ, δημοσιευμένο στο τεύχος 15-16/1977 του περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος». Το αναδημοσιεύω γιατί νομίζω ότι είναι σχετικά άγνωστο, με μοναδική δηλαδή πρόθεση να γίνει περισσότερο γνωστό σε όποιους ενδιαφέρονται:
Η διατήρηση των χειρονομιών από γενιά σε γενιά
Η συνήθεια του κινέζικου θεάτρου να διατηρεί από γενιά σε γενιά απαράλλαχτες ορισμένες χειρονομίες ή στάσεις των σκηνικών τύπων του μοιάζει σε πρώτη ματιά άκρως συντηρητική.
Το γεγονός αυτό κρατά τους περισσότερους από εμάς μακριά από κάθε σχετική έρευνα, σίγουρα πολύ άδικα, μια που ούτε η έλλειψη της ανεπαίσθητης εξέλιξης ούτε η κυριαρχία δεδομένων (αναλλοίωτων) χειρονομιών είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του συντηρητισμού.
Αυτό που στην πραγματικότητα ενδιαφέρει τους τεχνίτες του επικού θεάτρου, δεν είναι η διατήρηση των χειρονομιών, αλλά η τροποποίησή τους, και ακριβέστερα μια διατήρηση που έχει για στόχο της αυτήν την τροποποίηση.
Είναι βέβαια αυτονόητο ότι το κινέζικο θέατρο τροποποιεί την αναπαράσταση των τύπων του ρεπερτορίου του, όπως και το δυτικό. Κι αν οι νέοι ηθοποιοί είναι στην αρχή αναγκασμένοι να μιμούνται τους παλαιότερους, αυτό δεν σημαίνει και ότι το παίξιμό τους θα περιορίζεται εφόρου ζωής σε μια απομίμηση.
Κατά πρώτο λόγο, οι χειρονομίες είναι διαμορφωμένες σύμφωνα με έναν απρόσωπο και –μέχρι ενός σημείου- απροσδιόριστο τρόπο έτσι ώστε ένας ηθοποιός να μπορεί να τις αναπαράγει χωρίς να ζημιώνει παράλληλα και την προσωπικότητά του. (Σε ό,τι αφορά εξάλλου τον κινησιακό και χορογραφικό τομέα, οι χειρονομίες είναι σε απίστευτο βαθμό προκαθορισμένες.. η απροσδιοριστία αφορά μονάχα το μέτρο του ηθοποιού, το χρόνο του κλπ. Ας πάρουμε για παράδειγμα το τραγούδι: οι νότες είναι κι εδώ βέβαια δοσμένες από τα πριν, όμως η χροιά της φωνής, ο χειρισμός της κλπ, καθορίζεται από την απροσδιοριστία που χαρακτηρίζει τη μουσική τυπολογία). Στη συνέχεια ο ηθοποιός αρχίζει να τροποποιεί το παίξιμό του.
Αυτές οι τροποποιήσεις του δεν περνούν καθόλου απαρατήρητες, αντίθετα σχεδιάζονται μπροστά στο ερευνητικό και προειδοποιητικό βλέμμα του κοινού, περικλείοντας για τον ηθοποιό στιγμές κινδύνου: σε περίπτωση που δεν κατορθώσει να πείσει, διακυβεύεται το όνομά του.
Σ’ αυτό το μέτρο η τροποποίηση είναι πολύ πιο βίαιη απ’ ό,τι σ’ εμάς. Εμείς, βέβαια, επιτρέπουμε σε οποιονδήποτε ηθοποιό μας, το απαιτούμε μάλιστα, να διαπλάσει έναν απόλυτα νέο τύπο, έχοντας αφετηρία του κάποιον άλλο προγενέστερο, μόνο που ο τύπος αυτός διαπλάθεται με τελείως τυχαίο τρόπο, χάνει το σύνδεσμό του με τους άλλους, σύγχρονους ή παλαιότερους, δίχως να μας λέει τίποτα γι’ αυτούς.. έτσι ο ίδιος ο τύπος δεν έχει στην πραγματικότητα καθόλου εξελιχτεί: το πολύ – πολύ θα πρόκειται για μια παραλλαγή.
Ο κινέζος ηθοποιός εκθρονίζει μπροστά στα μάτια του κοινού του με θεαματικό τρόπο ορισμένες χειρονομίες, τις απορρίπτει μια για πάντα, με σκοπό να προκαλέσει μια εξέγερση αισθητικής τάξης και να εκτελέσει ο ίδιος μια πράξη εξέγερσης, ποντάροντας πάνω σ’ αυτήν την ολοκλήρωση την φήμη του.
Το κοινό δεν θα εγκωμιάσει το νεωτερισμό του, αλλά μονάχα την αξία που αναγνωρίζει σ’ αυτόν το νεωτερισμό. Ήταν δύσκολο να αποδειχτεί κανείς ισάξιος με το Παλαιό, κι αυτός το κατόρθωσε. Και όφειλε να αντλήσει το νεωτερισμό του απ’ το Παλαιό.
Μ’ αυτό τον τρόπο η φυσική στιγμή της εξέγερσης, η απόλυτα ορατή, εκτιμήσιμη, υπεύθυνη πράξη της ρήξης με το Παλαιό εισάγεται μέσα στη μονιμότητα (που είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της πραγματικής τέχνης – και της επιστήμης).
Μόνον εκείνοι που δεν μπορούν ν’ απελευθερωθούν απ’ τις τυπικές επιφανειακές μεθόδους με τις οποίες οι δυτικοί ηθοποιοί διαπλάθουν το ρόλο τους –συναρμολογώντας τον με μικρές νευρικές πινελιές, λιγότερο ή περισσότερο ιδιωτικής προέλευσης, που δηλώνουν ελάχιστα πράγματα και που αδυνατούν να σημάνουν κάτι το Τυπικό- μόνον αυτοί δεν θα μπορέσουν να καταλάβουν, ότι οι τροποποιήσεις των χειρονομιών αποτελούν έναν πραγματικά θεμελιώδη νεωτερισμό σε ό,τι αφορά την διάπλαση ενός τύπου.
Η ανατροπή της υποκριτικής τέχνης είναι όντως τόσο δύσκολη για μας τους δυτικούς, εφόσον είναι δύσκολο ν’ ανατρέψουμε κάτι, όταν δεν υπάρχει εκεί τίποτα που να μπορεί ν’ ανατραπεί.
Σε παλιότερη ανάρτηση είχα αποπειραθεί μια μετάφραση του τραγουδιού του Μπρεχτ με τον τίτλο «Das Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens» (τον οποίο είχα αποδόσει ως «Το τραγούδι της ανεπάρκειας του ανθρώπινου κόπου»), σημειώνοντας στο υστερόγραφο ότι «για τη μετάφραση δέχομαι γνώμες, κρίσεις, επικρίσεις και διαφορετικές εκδοχές».
«Γνώμες, κρίσεις, επικρίσεις και διαφορετικές εκδοχές» κατέφθασαν τελικά μέσω του LeninReloaded από τον διαδικτυακό φίλο «Μη απολιθωμένο (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής», μαζί και με την ακόλουθη ερμηνεία του τραγουδιού από τη φωνή του ίδιου του Μπρεχτ.
Αντιγράφω από τον παραπάνω ιστότοπο τα σχόλια του φίλου «Μη απολιθωμένου (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής» με τις μεταφραστικές του παρατηρήσεις:
Ο ΜΠΡΕΧΤ ΤΡΑΓΟΥΔΑΕΙ ΕΝΑ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΣΕ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΟΥΡΤ ΒΑΪΛ (ΠΡΩΤΟ)
Όσοι ενδιαφέρονται να σχηματίσουν μιαν εικόνα της φωνής του Μπρεχτ, ας πάνε στον παρακάτω σύνδεσμο:
για να τον ακούσουν να τραγουδάει το δικό του «Τραγούδι της ανεπάρκειας του ανθρώπινου κόπου» (Das Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens) σε μουσική Κουρτ Βάιλ.
Ακολουθεί το κείμενο του πρωτότυπου:
Das Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens
Der Mensch lebt durch den Kopf der Kopf reicht ihm nicht aus versuch es nur; von deinem Kopf lebt höchstens eine Laus. Denn für dieses Leben ist der Mensch nicht schlau genug niemals merkt er eben allen Lug und Trug.
Ja; mach nur einen Plan sei nur ein großes Licht! Und mach dann noch ’nen zweiten Plan gehn tun sie beide nicht. Denn für dieses Leben ist der Mensch nicht schlecht genug: doch sein höh’res Streben ist ein schöner Zug.
Ja; renn nur nach dem Glück doch renne nicht zu sehr! Denn alle rennen nach dem Glück Das Glück rennt hinterher. Denn für dieses Leben ist der Mensch nicht anspruchslos genug drum ist all sein Streben nur ein Selbstbetrug.
Der Mensch ist gar nicht gut drum hau ihn auf den Hut hast du ihn auf den Hut gehaut dann wird er vielleicht gut. Denn für dieses Leben ist der Mensch nicht gut genug darum haut ihn eben ruhig auf den Hut.
(Συνεχίζεται)
Μη απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής
Ο ΜΠΡΕΧΤ ΤΡΑΓΟΥΔΑΕΙ ΕΝΑ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΣΕ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΟΥΡΤ ΒΑΪΛ (ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ)
Ο άνθρωπος ζει με το κεφάλι το κεφάλι δεν του ’ναι αρκετό προσπάθησέ το: από το κεφάλι μόνο μια ψείρα ζει απ’ αυτό. Διότι γι’ αυτή τη ζωή ο άνθρωπος δεν είναι ξύπνιος αρκετά ποτέ δεν παρατηρεί την απάτη και την ψευτιά.
Βάλε ένα με το μυαλό σου ότ’ είσαι μονάχα υπέρλαμπρο φως βάλε άλλο ένα με το μυαλό σου δε σου βγαίνουν και τα δυο δυστυχώς. Διότι γι’ αυτή τη ζωή ο άνθρωπος δεν είν’ αρκετά κακός: μα ο πιο μεγάλος του κόπος αέρας κοπανιστός.
Κυνήγα μονάχα την τύχη μα μην την κυνηγάς πολύ! Γιατί όλοι κυνηγάνε την τύχη μα η τύχη τους κυνηγά κι αυτή. Διότι γι’ αυτή τη ζωή ο άνθρωπος είναι πολύ απαιτητικός γι’ αυτό και όλος του ο κόπος μια αυταπάτη διαρκώς.
Ο άνθρωπος δεν είναι καθόλου καλός σκούντα τον λιγάκι γι’ αυτό τον σκούντηξες λιγάκι τότε ίσως και να γίνει καλός. Διότι γι’ αυτή τη ζωή ο άνθρωπος δεν είναι καλός αρκετά γι’ αυτό σκούντηξέ τον λιγάκι σκούντα τον απαλά.
Και εν κατακλείδι μερικές δικές μου μεταφραστικές βελτιώσεις:
@ AGIS
Φίλε Αγησίλαε,
Πραγματικά αξιέπαινη η πρωτοβουλία σου να μεταφράσεις Μπρεχτ στα ελληνικά, πόσω μάλλον που το έργο του έχει αρκετές φορές δεινοπαθήσει μεταφραστικά από διάσημους και άσημους —ονόματα δεν λέμε!— μεταφραστές στην Ελλάδα και στον ελληνόγλωσσο χώρο.
Ωραία σου η μετάφραση και θα κάνω κάποιες παρατηρήσεις προς βελτίωσή της.
Α΄) Streben δεν σημαίνει τον «κόπο» στα γερμανικά (αυτός λέγεται Mühe), αλλά «επιδίωξη», «προσπάθεια» και στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα υπονοεί την φιλοδοξία (πρβλ. π. χ. το Streber που είναι παράγωγο του Streben και σημαίνει «σπασίκλας»).
Β΄) Το γερμανικό von σημαίνει μεταξύ πολλών άλλων και «σχετικά», «περί», «για».
Γ΄) Με βάση τα προηγούμενα θα προτιμούσα να μεταφράσω τον τίτλο ως «Το τραγούδι σχετικά με την ανεπάρκεια της ανθρώπινης επιδίωξης» ή «Το τραγούδι για την ανεπάρκεια της ανθρώπινης προσπάθειας». Το ίδιο ισχύει και για όπου μεταφράζεις το Streben με το «κόπος».
Δ΄) Το denn μάλλον θα μπορούσες να το μεταφράσεις με το «επειδή».
Ε΄) Το doch καλύτερα να το μεταφράσεις «μολαταύτα», «παρ’ όλ’ αυτά».
Ϛ΄) Το ist ein schöner Zug σημαίνει —ειρωνικά και σαρκαστικά— «είναι ένα ωραίο χαρακτηριστικό» κι όχι «[είναι] αέρας κοπανιστός».
Ζ΄) Για να φανεί η μπρεχτική ειρωνική-σαρκαστική έμφαση στο συγκεκριμένο σημείο το nicht anspruchslos genug θα το μετάφραζα κατά λέξη «δεν είναι αρκετά ολιγαρκής».
Η΄) Το nur δεν θα πει «διαρκώς» αλλά «μόνο».
Θ΄) Το hauen δεν σημαίνει «σκουντώ» αλλά «χτυπώ», «κοπανώ». Η έκφραση auf den Hut eins geben σημαίνει «μέμφομαι», «επιπλήττω» και η αντικατάσταση του geben με το hauen οξύνει την αρχική σημασία της έκφρασης που θα μετάφραζα «περνάω γενεές δεκατέσσερις», «ταρακουνώ», «συγκλονίζω», «κατσαδιάζω».
Ι΄) Το ruhig σημαίνει ως επίθετο και επίρρημα «ήσυχος», «ήσυχα» κι όχι «απαλός», «απαλά» που λέγεται sanft (επιρρηματικά σημαίνει και «καλά θα κάνεις να…», «καλό θα είναι να…»).
ΙΑ΄) Με βάση τα παραπάνω το darum haut ihn eben ruhig auf den Hut θα το μετάφραζα «γι’ αυτό με την ησυχία σου κατσάδιασέ τον γερά».
Με φιλικούς χαιρετισμούς, Μη απολιθωμένος κ.λπ.
Μη απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της ΑνατολικήςΒαλτικής
*
Από την πλευρά μου ευχαριστώ τον φίλο «Μη απολιθωμένο κλπ» για το ενδιαφέρον του και δεσμεύομαι να πάρω υπόψη τις παρατηρήσεις του ενσωματώνοντάς τες σε μια απόπειρα βελτίωσης της αρχικής μεταφραστικής απόπειρας!!!
Πρέπει πάντως να πω ότι ορισμένα σημεία είναι μεταφρασμένα όπως είναι για χάρη της ρίμας (που αποτελεί στοιχείο των πρωτότυπων στίχων) σε συνδυασμό βέβαια με τη φιλοδοξία να μην θίγεται (για χάρη της) το νόημά τους.
Έτσι λόγου χάρη όταν μεταφράζω «μια αυταπάτη διαρκώς», αντί για «μόνο μια αταπάτη», από τη μια το «διαρκώς» βγάζει ρίμα με το «απαιτητικός», κι από την άλλη η «αυταπάτη διαρκώς» είναι από μια άποψη ταυτόσημη με το «αυταπάτη μόνο»: Εφοσον πρόκειται για μια αυταπάτη διαρκώς, σημαίνει επίσης και ότι πρόκειται για μια αυταπάτη μόνο, και αντίστροφα αν δεν επρόκειτο για μια αυταπάτη μόνο, τότε δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος και για αυταπάτη διαρκώς.
Από την άλλη είναι αλήθεια ότι το «anspruchslos genug» με προβλημάτισε για τη μετάφρασή του έτσι ώστε να μην χαθεί η ειρωνική έμφαση και να διασωθεί το σχήμα αυτό της ανεπάρκειας μιας διπλής στέρησης που δηλώνει η φράση: ο άνθρωπος δεν είναι αρκετά μη-απαιτητικός. «Ο άνθρωπος δεν είναι αρκετά στερημένος από απαιτήσεις ήταν μια εκδοχή που όμως μου φάνηκε κάπως στιχουργικά στριφνή στα ελληνικά (όπως κι αν έβαζα κατά λέξη «δεν είναι αρκετά μη απαιτητικός»), ώστε στο τέλος διάλεξα τον εύκολο δρόμο της αντιστροφής του λεκτικού σχήματος: «είναι πολύ απαιτητικός». Η λύση της εκδοχής «δεν είναι αρκετά ολιγαρκής» είναι ενδιαφέρουσα, και στην πραγματικότητα δεν είχα σκεφτεί τη μετάφραση του «anspruchslos» με το «ολιγαρκής». Παρ’ όλα αυτά και αυτή η λύση (όπως και η δική μου) μού αφήνει την αίσθηση ότι υπολείπεται της οξύτητας του πρωτότυπου στίχου.
Το «schoener Zug» (που το κατανόησα ως ιδιωματική έκφραση, αν και μπορεί να κάνω λάθος σ’ αυτό) θεώρησα ότι δεν προδίδεται με την επίσης ιδιωματική έκφραση «αέρας κοπανιστός», απλά αποκτά ως κριτική έναν κάπως πιο «βίαιο» τόνο (ενδεχομένως όμως απαράδεκτα πιο «βίαιο»). Εκεί που ο ιδιωματισμός μου ξέφυγε αρκετά και μετάφρασα λίγο «στα τυφλά» ήταν στην τελευταία στροφή. Αντί «σκούντα τον απαλά», λες, «με την ησυχία σου κατσάδιασέ τον γερά» είναι η σωστή απόδοση. Μετά από την όλη γλωσσική ανάλυση της φράσης, διατηρώ το ερώτημα μήπως θα ήταν σωστή απόδοση η φράση: «ήρεμα κατσάδιασέ τον γερά», κατά κάποιον τρόπο ως υπερθετικό βαθμό του «αντιθετικού» νοήματος της φράσης «σκούντα τον απαλά».
Τέλος, σχετικά με τον τίτλο και τη λέξη streben: Το είχα δει πως συνήθως αποδίδεται με τη λέξη επιδίωξη. Έχω όμως την αίσθηση (και πάλι την «αίσθηση»), ότι το «Streben» έχει μια απόχρωση που ξεπερνά την απλή έννοια της «επιδίωξης» (Verfolgung?), μια απόχρωση που σχετίζεται με την έννοια της προσπάθειας και του μόχθου για την επιδίωξη… Είναι κι αυτή η ρίζα str που μου θυμίζει το αγγλικό struggle, του οποίου πάντα η απόδοσή του με τις λέξεις «αγώνας» και «πάλη» μου φαινόταν ότι αφήνει απ’ έξω την απόχρωση του «επίπονου» που προσωπικά (μού) αποπνέει η λέξη. Κι έτσι διάλεξα το μεταφραστικά ανεπαρκές «κόπος» αντί για το (κατά την «αίσθησή» μου) επίσης ανεπαρκές «επιδίωξη». Μπορεί όμως να κάνω απλώς λάθος.
ιππόκαμπος 